Viêm màng não và viêm não – Hai bệnh lý nguy hiểm cần được phát hiện sớm

Viêm màng não và viêm não là hai bệnh lý cấp tính thuộc nhóm nhiễm trùng hệ thần kinh trung ương. Dù ít gặp hơn các bệnh truyền nhiễm khác, song mức độ nguy hiểm của chúng lại rất cao, có thể để lại di chứng nặng nề hoặc gây tử vong nếu không được chẩn đoán và điều trị kịp thời. Nguyên nhân gây bệnh đa dạng, bao gồm vi khuẩn, virus, nấm hoặc ký sinh trùng. Việc nhận diện sớm dấu hiệu cảnh báo và chủ động phòng ngừa có vai trò quyết định trong việc bảo vệ não bộ và hệ thần kinh khỏi những tổn thương vĩnh viễn.

Viêm màng não và viêm não là gì?

Viêm màng não

Là tình trạng màng bao quanh não và tủy sống (gọi là màng não) bị viêm do nhiễm khuẩn, virus hoặc các tác nhân khác. Khi bị viêm, màng não sưng lên, chèn ép mô não, gây rối loạn chức năng thần kinh.

Viêm não

Là tình trạng mô não bị viêm trực tiếp, thường do virus xâm nhập và tấn công tế bào thần kinh. Một số trường hợp có thể xảy ra sau viêm màng não hoặc do phản ứng miễn dịch bất thường của cơ thể.

Mặc dù có đặc điểm lâm sàng tương đồng, song viêm màng não thường khởi phát từ màng bao quanh não, trong khi viêm não là tổn thương bên trong mô não – do đó, mức độ nguy hiểm và biến chứng thần kinh thường nặng nề hơn.

Nguyên nhân gây viêm màng não và viêm não

Cả hai bệnh có thể bắt nguồn từ nhiều tác nhân khác nhau, trong đó phổ biến nhất là vi khuẩn và virus.

• Nguyên nhân do vi khuẩn:
  • Viêm màng não do phế cầu (Streptococcus pneumoniae), não mô cầu (Neisseria meningitidis), Haemophilus influenzae type B (Hib) là các nguyên nhân hàng đầu, thường gặp ở trẻ nhỏ và người cao tuổi.
  • Bệnh tiến triển nhanh, có thể gây tử vong trong vòng 24 giờ nếu không điều trị sớm.
• Nguyên nhân do virus:
  • Virus herpes simplex (HSV), enterovirus, arbovirus (virus lây qua muỗi, như viêm não Nhật Bản) là nguyên nhân chính gây viêm não.
  • Ngoài ra, virus quai bị, sởi hoặc cúm cũng có thể gây biến chứng viêm não, đặc biệt ở trẻ em chưa được tiêm chủng đầy đủ.
• Nguyên nhân khác:
  • Nấm, ký sinh trùng (toxoplasma, amip), hoặc phản ứng miễn dịch sau tiêm vaccine, sau nhiễm trùng.
  • Ở người suy giảm miễn dịch, nguy cơ mắc cao hơn và tiến triển nhanh hơn.

Triệu chứng nhận biết sớm

Các biểu hiện của viêm màng não và viêm não thường khởi phát đột ngột và diễn tiến nhanh chóng, bao gồm:

• Sốt cao, đau đầu dữ dội, buồn nôn hoặc nôn.
• Cứng gáy, sợ ánh sáng, nhạy cảm với tiếng động.
• Lơ mơ, lú lẫn, khó tập trung, rối loạn tri giác.
• Co giật, yếu liệt tay chân hoặc rối loạn vận động.
• Trẻ nhỏ có thể quấy khóc, bỏ bú, thóp phồng, co giật hoặc hôn mê.

Riêng viêm não thường biểu hiện nặng hơn với tình trạng rối loạn ý thức, hôn mê, co giật toàn thân, thậm chí ngừng thở. Đây là dấu hiệu cảnh báo tổn thương lan rộng trong mô não, cần cấp cứu khẩn cấp.

Biến chứng nguy hiểm nếu không điều trị kịp thời

Viêm màng não và viêm não nếu không được xử trí sớm có thể dẫn đến nhiều biến chứng nặng nề:

• Phù não, tăng áp lực nội sọ, gây tổn thương tế bào thần kinh không hồi phục.
• Mất thính lực, rối loạn vận động, liệt nửa người hoặc co giật mạn tính.
• Chậm phát triển trí tuệ ở trẻ em, ảnh hưởng lâu dài đến khả năng học tập.
• Sốc nhiễm khuẩn và tử vong trong trường hợp nhiễm não mô cầu hoặc phế cầu nặng.

Theo thống kê, tỷ lệ tử vong do viêm màng não mủ ở trẻ nhỏ có thể lên đến 15–20%, trong khi viêm não virus có tỷ lệ tử vong và di chứng thần kinh lên đến 30–50% tùy tác nhân.

Phương pháp chẩn đoán

Chẩn đoán sớm có vai trò quyết định trong việc cứu sống và hạn chế di chứng. Bác sĩ thường dựa vào lâm sàng kết hợp với các xét nghiệm sau:

• Chọc dò dịch não tủy (CSF) để xác định nguyên nhân gây bệnh (vi khuẩn, virus, nấm).
• Chụp MRI hoặc CT não nhằm phát hiện tổn thương mô não và loại trừ các nguyên nhân khác.
• Xét nghiệm máu đánh giá tình trạng viêm, điện giải và chức năng gan thận.
• Phản ứng PCR để định danh tác nhân virus.

Việc xác định chính xác nguyên nhân giúp lựa chọn phác đồ điều trị phù hợp, tránh biến chứng nguy hiểm.

Hướng điều trị

Điều trị cần được tiến hành càng sớm càng tốt, tốt nhất trong vòng vài giờ kể từ khi khởi phát triệu chứng.

• Trường hợp do vi khuẩn:
  • Điều trị kháng sinh tĩnh mạch liều cao ngay khi nghi ngờ.
  • Sử dụng corticoid (dexamethasone) trong một số trường hợp nhằm giảm phù não và viêm.
• Trường hợp do virus:
  • Viêm não do HSV cần điều trị bằng acyclovir sớm.
  • Viêm não Nhật Bản hoặc do arbovirus khác điều trị chủ yếu là hỗ trợ tích cực: kiểm soát sốt, co giật, phù não và đảm bảo hô hấp.
• Chăm sóc hỗ trợ:
  • Duy trì cân bằng nước – điện giải, kiểm soát huyết áp và thân nhiệt.
  • Phục hồi chức năng thần kinh sau giai đoạn cấp.

Sau khi hồi phục, bệnh nhân cần được theo dõi định kỳ để phát hiện sớm các rối loạn thần kinh hoặc di chứng mạn tính.

Biện pháp phòng ngừa hiệu quả

Phòng bệnh đóng vai trò quan trọng hơn điều trị. Các biện pháp cần được thực hiện đồng bộ:

• Tiêm chủng đầy đủ các loại vaccine phòng viêm não Nhật Bản, Hib, phế cầu, não mô cầu, quai bị và sởi.
• Giữ vệ sinh cá nhân và môi trường sống, rửa tay thường xuyên, tránh dùng chung đồ cá nhân.
• Phòng chống muỗi đốt, đặc biệt tại khu vực có dịch viêm não Nhật Bản.
• Tăng cường sức đề kháng bằng chế độ dinh dưỡng cân bằng, ngủ đủ giấc và vận động hợp lý.
• Khám ngay khi có triệu chứng nghi ngờ, không tự điều trị tại nhà vì bệnh có thể chuyển nặng rất nhanh.

Viêm màng não và viêm não là hai bệnh lý nhiễm trùng hệ thần kinh trung ương có diễn tiến nhanh, nguy cơ tử vong và di chứng cao. Việc nhận biết sớm các dấu hiệu cảnh báo, tiếp cận cơ sở y tế kịp thời và điều trị theo đúng phác đồ giúp cải thiện đáng kể tiên lượng. Đồng thời, chủ động tiêm phòng, duy trì vệ sinh và lối sống lành mạnh chính là nền tảng vững chắc để phòng ngừa căn bệnh nguy hiểm này.